Το καλοκαίρι που θέλεις χρωματιστά γυαλιά για να αλλάξεις διάθεση.
Νοσταλγείς, επιμένεις, περιμένεις.
Θυμάσαι εκείνο το καλοκαίρι στη Λευκάδα;
Στην Κεφαλονιά;
Στις Σπέτσες;
Στην Κρήτη;
Στο Κουφονήσι;
Στην Αμοργό;
Δεν θυμάμαι τίποτα. Άραγε το φετινό καλοκαίρι θα είναι χρωματιστό; Μονοχρωματικό έστω;
Η φίλη μου έχει χαρεί υπερβολικά πολύ με τον γάμο της Meghan Markle με τον πρίγκηπα Harry. Επαναλαμβάνει συνέχεια την ίδια φράση, στο τηλέφωνο, λάιβ, όταν βλέπει τις εικόνες. «Καταρχήν αυτός είναι κούκλος, αυτή μεγαλύτερη του, χωρισμένη, μιγάδα, παιδί χωρισμένων γονιών, πετυχημένη ηθοποιός, καμία σχέση με τις άλλες...» Είναι τόσο χαρούμενη σα να παντρεύτηκε εκείνη τον πρίγκηπα. Πρόλαβε και παρακολούθησε όλο το ρομάντσο σε τηλεταινία, ξέρει κάθε λεπτομέρεια για τη σχέση τους, πως γνωρίστηκαν, τι του είπε μετά το πρώτο και το δεύτερο ραντεβού, σα να ήταν εκεί. Εντάξει, δεν τρελάθηκε με το νυφικό (Givenchy) γιατί παραήταν απλό, προτίμησε το φόρεμα που έβαλε μετά (Stella McCartney) αλλά θα προτιμούσε να είναι πιο αποκαλυπτικό το πατρόν στους ώμους. Έχει αποστηθίσει τη στιγμή που ο Harry τις ψιθυρίζει πόσο τυχερός είναι και πόσο όμορφη την βρίσκει, διαβάζει τα χείλη του με μεγάλη επιτυχία και έχει ήδη εντοπίσει ποιοι «αληθινοί» πρίγκηπες είναι ελεύθεροι στον κόσμο, αυτή τη στιγμή. Να είναι άραγε η μόνη; Κι εγώ που νόμιζα ότι έχουμε να αντιμετωπίσουμε το σύνδρομο της Σταχτοπούτας, πως η Julia Roberts δεν είναι η μόνη νύφη που το έσκασε και η Grace Kelly είναι η πιο όμορφη νύφη-πριγκίπισσα, τώρα έχουμε να ζήσουμε το παραμύθι της Meghan, με το δανεικό στέμμα (από τη βασίλισσα) και το αγόρι με το κόκκινο μούσι. H ...Καιτούλα πάντως (Kate Middleton) πήγε με το ίδιο παλτό (Alexander McQueen) που φορούσε και στη βάφτιση της κόρης της. Γιατί; Γιατί μπορεί.
Bρίζουμε την Eurovision, τη σνομπάρουμε, χρόνια τώρα, προτιμάμε τα «σοβαρά», πανηγυρίζουμε με κάθε ευκαιρία που η ελληνική σημαία αγκαλιάζει το σώμα ενός αθλητή ή ο εθνικός μας ύμνος ακούγεται δυνατά. Τι έγινε με την ελληνική συμμετοχή στη μουσική διοργάνωση φέτος και μείναμε εκτός; Μια άχρωμη, άοσμη, αδιάφορη εμφάνιση στη σκηνή, με λευκή δημιουργία του ταλαντούχου σχεδιαστή μόδας, Δημήτρη Πέτρου, κι ένα αδιάφορο, άχρωμο, άοσμο τραγούδι που μόνο όνειρο δεν ήταν. Λευκό το ρούχο, φλατ το κομμάτι, μηδέν αποτέλεσμα και εντυπώσεις. Γιατί ένα μοιρολόι, αν δεν γεννά συναίσθημα, γίνεται ...σεντόνι. Και έρχεται η Κύπρος, με τη δική της πρόταση, μια wannabe Beyonce και Shakira μαζί, εντυπωσιακή, σέξι, με ολόσωμη πλουμιστή φόρμα του μετρ των κρυστάλλων, Βρεττού Βρεττάκου που φέρνει ενέργεια και Fuego στη σκηνή, μια σύγχρονη, παγκόσμια γλώσσα, φολκλόρ, πληθωρική, οριακά κιτς, πάντως όχι ξεπερασμένη, μουχλιασμένη, μίζερη ή δήθεν. Αν δεν χορέψεις, χαζεύεις, κουνιέσαι στον ρυθμό των μαλλιών της ερμηνεύτριας που μοιάζει να το απολαμβάνει, να το ζει, να το νιώθει, να παίζει με τους κανόνες της Eurovision. Και η Ελλάδα που βρίσκεται μέσα σε όλο αυτό; Μοιρολογεί και κλαίει τη μοίρα της ή ονειρεύεται μια μέρα να φορέσει υψηλή ραπτική και να πετάξει το ταγάρι μακριά;
«Ο Αριστοτέλης Ωνάσης με έσωσε κάποια στιγμή που η ζωή μου είχε καταβροχθιστεί από σκιές. Με έφερε σε κόσμο όπου μπορούσε κανείς να βρει ευτυχία και αγάπη. Ζήσαμε ωραίες εμπειρίες μαζί που δεν μπορούν να ξεχαστούν, για τις οποίες, θα του είμαι αιώνια ευγνώμων», δηλώνει μετά τον θάνατο του, η Τζάκι Κένεντι-Ωνάση, γράφοντας πρώτη, τους δικούς τους, τίτλους τέλους, σε μία σχέση ζωής που προσφέρθηκε για πολλαπλές αναγνώσεις.
Συμβολισμός εκδίκησης; Γάμος συμφερόντων; Υπερπαραγωγή χωρίς αρχή, με προκαθορισμένη εξέλιξη; Παραμύθι χωρίς χάπι-έντ; Η Κατάρα του Γαλάζιου Σκορπιού; «Ο γάμος που αναστάτωσε ολόκληρον τον κόσμον», «Ο γάμος του αιώνα», ενδεικτικοί τίτλοι εφημερίδων. 20 Οκτωβρίου, 1968. Σκορπιός. Φθινοπωρινό ψιλόβροχο. Η πρώην Πρώτη Κυρία της Αμερικής, Τζάκι Μπουβιέ-Κένεντι, είδωλο, πρότυπο, τρόπαιο, παντρεύεται τον Αριστοτέλη Ωνάση. Εκείνη στα 39, κι εκείνος 62. Εκείνη, θα εξασφάλιζε χρήματα, επιρροή, εξουσία, εκδίκηση. Κι εκείνος τη δική του, μοναχική ρεβάνς, επενδύοντας στην πρόσφατη ιστορία και τα μελλούμενα.
Και η καταιγίδα την προηγούμενη ημέρα, ιδανικό σκηνικό για το φιλμ νουάρ της ζωής τους. Οι καλεσμένοι-πρωταγωνιστές, ελάχιστοι. Αυστηρό το κάστινγκ, οι κομπάρσοι ανεπιθύμητοι από τον «σκηνοθέτη»: τα παιδιά της Τζάκι, Καρολίνα και Τζον-Τζον, η μητέρα της, ο πατριός της, η αδερφή της, Λι Ράτζβιλ, τα παιδιά του Αριστοτέλη (από τον γάμο του με την Τίνα Λιβανού), Αλέξανδρος και Χριστίνα.
Η απόλυτη πρωταγωνίστρια καταφθάνει στο εκκλησάκι της Παναγίτσας με νυφικό Βαλεντίνο, λευκή κορδέλα στα μαλλιά, σύμβολο αγνότητας. Μετά την τελετή, γαμήλια δεξίωση στη θαλαμηγό Χριστίνα. «Είμαι ευτυχής γι’ αυτούς που είναι ευτυχείς», θα ευχηθεί μετά στους νεόνυμφους η Μαρία Κάλλας, πιστή στον «ρόλο» της.
Η Τζάκι μοιάζει επιτέλους ευτυχισμένη, πέντε χρόνια μετά τη δολοφονία του Τζον Φ. Κένεντι. Βοηθάει σίγουρα το ρουμπίνι σε σχήμα καρδιάς, με τα διαμάντια και τα ασορτί σκουλαρίκια. Αν και αρχικά απεχθανόταν «τη γυάλα με το χρυσόψαρο», όπως έλεγε για την ζωή της στον Λευκό Οίκο, θεωρούσε την παραμονή της εκεί «σαν την πιο ευτυχισμένη περίοδο της ζωής μου». Το χρυσόψαρο βγήκε από τη γυάλα, για να κολυμπήσει στα Ωνάσεια ύδατα.
Από ντεμπιτάντ και φοιτήτρια, Πρώτη Κυρία, πολυφωτογραφημένη χήρα, σύζυγος, σύντροφος των δικών της τρόπαιων: Πολ Νιούμαν, Φρανκ Σινάτρα, Μάρλον Μπράντο, Γουόρεν Μπίτι, Γκρέγκορι Πεκ, Τζιάνι Ανιέλι… Υπήρξε η πιο αναγνωρίσιμη γυναίκα παγκοσμίως. Μέχρι σήμερα. Στα 46 της, μετά τον θάνατο του Ωνάση, έγινε εκδότης βιβλίων. Η ατμόσφαιρα μεταφράζεται μέσα από το βιβλίο, «Μια ζωή πέρα από τα πιο άγρια όνειρά της».
Η ανακοίνωση του γάμου τους ξαφνιάζει. «Η αντίδραση εδώ είναι οργή, σοκ και απογοήτευση», (Times της Νέας Υόρκης). Προκαλεί. Την οργή των παιδιών του Ωνάση, των Αμερικάνων που θεωρούσαν την Τζάκι «χαμένο τρόπαιο» και την κίνηση του Ωνάση, ιεροσυλία. Όλοι θέλουν να απαθανατίσουν το «γεγονός της χρονιάς», τον μυθικό γάμο.
«Είμαι απογοητευμένη. Περίμενα πυροτεχνήματα», λέγεται ότι η Τζάκι είχε εκμυστηρευτεί στη σύζυγο του Ρόμπερτ Κένεντι. «Στο γάμο δεν υπάρχουν πυροτεχνήματα. Γι’ αυτό κάνεις παιδιά», η απάντηση. Κι ο γάμος της με τον Ωνάση; Τα «πυροτεχνήματα» ήταν η δικαίωση της. Πίσω από τις σκιές.
Πώς συνοψίζεις μια δεκαετία σε μερικές παραγράφους; Aν ήταν ταινία, θα ήταν το La Strada του Φεντερίκο Φελίνι. Μουσική; Ροκ’εν’ρολ. Xρώμα; Mαύρο. Φαγητό; Κοτόπουλο με πατάτες στον φούρνο. Την Κυριακή. Φωτογραφία; Ένα πορτρέτο του Ίρβινγκ Πεν. Τέχνη; Πινελιές στον τοίχο του Τζάκσον Πόλοκ. Γυναίκα; Mέριλιν (Μονρόε). Εφτά χρόνια φαγούρα, δέκα χρόνια προσμονή. Kι αν ήταν άνδρας; Φράνκι (Φρανκ Σινάτρα) ή Έλβις (Πρίσλεϊ), με μαλλί κοκκοράκι, κοντό παντελόνι στους αστραγάλους και λευκές κάλτσες. Ρούχο; Το ασπρόμαυρο ταγέρ του Ντιόρ, λευκό σακάκι, μαύρη φούστα.
Tην ιστορία πολλοί εμίσησαν, τη νοσταλγία ουδείς. Όπως λένε και οι Γάλλοι, «Plus ca change, plus c’est la meme chose». Οι δεκαετίες απεικονίζονται μέσα μας. Χρώμα, ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα, αναμνήσεις, ενστάσεις, ματαιοδοξία. Κι εδώ; Στην Ελλάδα;
Η πρωτεύουσα ξυπνά, μεγαλώνει, γιγαντώνεται. Ο εμφύλιος την έχει σημαδέψει. Χωρίς επιστροφή. Η ευρύτερη περιοχή της περιλαμβάνει το μισό ελληνικό πληθυσμό και το σύνολο της κοινωνικής, οικονομικής, βιομηχανικής δραστηριότητας. Όλες οι μεταβολές της αστικοποίησης και της βιομηχανικής ανάπτυξης, μαζί με τη μετανάστευση, προκαλούν αντιδράσεις σε μια διχασμένη κοινωνία που επουλώνει πληγές και ενοχές δεκαετιών.
Το εθνικό νόμισμα υποτιμάται. Οι εισαγωγές αυξάνονται, η εμπορική κατανάλωση ενισχύεται, οι δημόσιες επενδύσεις επεκτείνονται… Γεωργία, κτηνοτροφία, επικοινωνία, κινηματογράφος, τουρισμός. Ταυτόχρονα, φουντώνει η ανοικοδόμηση, η γειτονιά καθετοποιείται, η φυματίωση, η ελονοσία, η λογοκρισία, η εσωτερική (και εξωτερική) μετανάστευση σε εξωπραγματικούς αριθμούς, η μοναξιά και η απομόνωση αποτυπώνονται στην καθημερινότητα, στην ποίηση, στη λογοτεχνία. Στην ιστορία μας.
Καραγάτσης και Μυριβήλης, Θεοτοκάς και Βενέζης, Ελύτης και Καζαντζάκης, Εμπειρίκος και Εγγονόπουλος, ή όταν η τέχνη μιμείται τη ζωή και η ζωή τον υπερρεαλισμό. Οι πολιτικοί και οι βασιλείς, εμφανίζονται στις φωτογραφίες με φράκα και ψηλά καπέλα και οι υπόλοιποι, σαν κομπάρσοι-μικροί ήρωες μέσα στα συντρίμμια. Αντιθέσεις, ασπρόμαυρα στιγμιότυπα, για μια χρωματιστή ελπίδα.
Έστω και μελοποιημένη. Μουσικοί, στιχουργοί, ερμηνευτές, τραγουδούν τη μετανάστευση, την αστυφιλία, τη φτώχεια, τη στιγμή. Καζαντζίδης, Χιώτης, Μπιθικώτσης, Τσιτσάνης. Και Χατζιδάκις, Μητρόπουλος, Κάλλας. Όταν η πραγματικότητα ανεβαίνει στη σκηνή, προκαλεί εύκολο γέλιο, με επιθεώρηση και σάτιρα. Ό,τι μας πονάει, μικραίνει όταν οι προβολείς είναι αναμμένοι και οι υποβολείς φροντίζουν να τονιστούν σωστά οι λέξεις. Ή αντίστοιχα, να αγνοηθούν.
Στο σινεμά, Κούνδουρος και Κακογιάννης, κωμωδία και μελόδραμα, αισιοδοξία και αναμονή. Το καλοκαίρι τα θερινά είναι η πιο ανέξοδη λύση: γιασεμί και χαλίκι, πασατέμπος και αγκαλιά. Σα να έχουν σταματήσει οι δείκτες του ρολογιού, στο χειροποίητο, επιτοίχιο ρολόι με τον ξύλινο κούκο, για να μην ξανασυμβεί ό,τι συνέβη στο παρελθόν, για την ελπίδα, την απόδραση, το τώρα.
Το παρόν ρίχνει κλεφτές ματιές στο μέλλον. Το πλαστικό εμφανίζεται παντού, το βινύλιο μπαίνει στο γραμμόφωνο. Για τους λίγους… Το τεφτέρι (κι ο βερεσές) είναι τρόπος ζωής. Στον τσαγκάρη, τον ράφτη, τον μπακάλη. «Μισή οκά ζάχαρη, μισή ρύζι, ψωμί και … γράφτα». Στις γειτονιές, τα «προνομιούχα» παιδιά διαβάζουν Μικρό Ήρωα. Άλλα, γίνονται λουστράκια στους δρόμους. Ή πλανόδιοι εφημεριδοπώλες.
Το 1956 οι γυναίκες φορούν τα καλά τους, κρύβονται στο παραβάν για να ψηφίσουν. Αποκτούν και δίπλωμα οδήγησης. Φορώντας γάντια. Οι εργαζόμενες, ελάχιστες, οι παντρεμένες με τονισμένα στη μέση φορέματα, κρεπαρισμένη κόμη και ντεπιές, μένουν στο σπίτι, με την ποδιά, κεριά στο τραπέζι, (καθώς δεν υπήρχε ρεύμα σε όλα τα σπίτια), περιμένοντας σύζυγο και τέκνα, παγιδευμένες στη συνέχεια της πατριαρχικής οικογένειας. «Παραφωνία» η αρχέγονη μητριαρχία μερικών περιοχών της Λακωνίας και της Κρήτης.
Οι αγρότες πουλούν υπάρχοντα, φεύγουν από τα χωριά τους για να μεταλλαχτούν σε σε θυρωρούς. Για μια καλύτερη ζωή. Το αθηναϊκό όνειρο… Και πολλοί, λένε αντίο σε συγγενείς και φίλους, χωρίς καν να γνωρίζουν καλά-καλά αγγλικά, γερμανικά, άλλη γλώσσα, για να διακτινιστούν σε μια χώρα ευκαιριών.
Τα τραμ φεύγουν, τα τρόλει και τα ΙΧ έρχονται. Ποδήλατα και μοτοσακό στους χωμάτινους δρόμους. Για μια στάση τη νύχτα, στα κοσμικά κέντρα, σε ρυθμό ταγκό, φοξ τροτ, βαλς, μάμπο, σάμπα, ροκ’εν’ρολ, τσα-τσα. Οι νέοι χορεύουν, δοκιμάζουν βήματα, αλλάζουν παρτενέρ με σύνεση, οι κυρίες με φουρό, στράπλες φουστάνια και σατέν γάντια, οι κύριοι κάτι ανάμεσα σε Μάρλον Μπράντο και Τζέιμς Ντιν, με φαβορίτες, τιράντες, σακάκι, ψηλόμεσα παντελόνια, κοστούμια «Μέγκλα» (made in England).
Κι αν ξεφυλλίζαμε τα fifties σε ένα φωτογραφικό λεύκωμα με άρωμα Ελλάδας σε ποιές σελίδες θα στεκόμασταν; Σεισμοί. Καταστροφές. Χιονοθύελλες. Πείνα. Γυμνά πόδια. Προσφυγιά. Προσφυγές. Καθημερινές αποτυχημένες προσπάθειες επούλωσης. Καταδίκη. Συλλήψεις. Καταστολή. Ανεργία. Επενδύσεις. Ανάπτυξη. Εργάτες ακροβάτες. Γαλατάδες μαραθωνοδρόμοι. Γαζώτριες σχεδιάστριες μόδας. Εθνικό πένθος. Εθνική κατάθλιψη. Εθνική ανάκαμψη. Εθνικά φίφτις; Mόνο με υπογραφή «Μέγκρις» (Made in Greece).
Μου ζητήθηκε να παρουσιάσω πριν από λίγες ημέρες τη Λουκία σε μια τιμητική εκδήλωση στο Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα. Η Κάτια Δανδουλάκη μίλησε σαν φίλη της σχεδιάστριας κι εγώ, σαν ...Sandy Times. Αυτό είναι το κείμενο που έγραψα και διάβασα:
Δεν θυμάμαι την πρώτη φορά που βρέθηκα καλεσμένη σε επίδειξη μόδας της Λουκίας. Κρατάω συναισθήματα, πιο εύκολα από ημερομηνίες... Θυμάμαι μία παράσταση τέχνης, σε ένα μαύρο κουτί, με φως, μια περφόρμανς, με κοστούμια σε κίνηση, μυσταγωγία, ένα ατμοσφαιρικό νουάρ έργο σε εξέλιξη, με ασπρόμαυρο τζαζ σάουντρακ, μοντέρνο περιτύλιγμα και περιεχόμενο.
Ακολούθησαν πολλές συλλογές, δεν τις μετράω, γιατί νομίζω ότι οι αριθμοί δεν έχουν καμία σχέση με τη μόδα της Λουκίας. Η Λουκία δεν φτιάχνει αμπαλάζ, αλλά ουσία. Μας ντύνει, μας φροντίζει, μας απελευθερώνει, μας δυναμώνει, μας απενεχοποιεί, φτιάχνει ρούχα για γυναίκες χωρίς ηλικία και εμμονές.
Η Λουκία ρισκάρει. Χρόνια τώρα. Μαύρο ή λευκό, δεν έχει σημασία. Γκρι μήπως; Μπλε έστω; Στην πρώτη μας τηλεοπτική συνάντηση, το 1998, η Λουκία δεν φορούσε μαύρα, αλλά μπλε. Είχε ανάψει το τζάκι, και μας είχε ανοίξει το σπίτι της, αν και ξέρω πόσο δύσκολα μιλάει στις τηλεοπτικές κάμερες. Για να βρεθούμε τελικά να μιλάμε ακόμη και στην τραπεζαρία, για τη συλλογή της με ποτήρια, πολύ απλά επειδή της αρέσει η πολυχρωμία, να ανακατεύει τα πράγματα μεταξύ τους…
Στη μόδα, και στη ζωή. Για να φτάσουμε και στη ντουλάπα της, στην κρεβατοκάμαρα της και να πει πως σκεφτόταν να φτιάξει μια ρετροσπεκτίβα με ρούχα που αγάπησε πολύ, αν και η ίδια δεν έχει ρούχα φορτωμένα με αναμνήσεις, γιατί συνήθως τα χαρίζει στις φίλες της.
Είχε προηγηθεί μια κινηματογραφική, έντονα θεατρική κολεξιόν στο Χίλτον, με χειροκρότημα, αγωνία, ανκόρ. Δαντέλα σε κίνηση, κεντημένα μπουστάκια, γκρι φανέλα. «Ο κόσμος με έχει συνηθίσει να σχεδιάζω πολύτιμα υφάσματα», είχε πει τότε. «Έφτιαξα ρούχα από φθηνά υφάσματα σε πιο σοφιστικέ σχέδια. Ήρθε τότε ο Βασίλης Ζούλιας και μου είπε: «Τα θέλω για φωτογράφηση»». H ανασφάλεια είναι πολύ κακός σύμβουλος. Κι έτσι κάπως ξεκίνησε η ιστορία μου με τις φανέλες».
Sophisticated Lady, ο τίτλος της συλλογής τότε. Τα μοντέλα της εποχής, εμφανίστηκαν με Λουκία και …μπαλαρίνες. «Δεν είναι ωραίο», είχε πει τότε, «να φοράς πολυτελή ρούχα και να κινείσαι σα να θες να τρέξεις στην εξοχή;»
Αίσθηση ελευθερίας λοιπόν. Ευαισθησία στη ματιά κυρίως. Χωρίς κανόνες. «Δεν θέλω κανόνες. Θέλω να φτιάξω μια κολεξιόν με χάρτινα ρούχα, ρούχα μιας χρήσης.» Γιατί η Λουκία εμπνέεται από το δρόμο, τη στιγμή, το τώρα… «Κάνω την εικόνα, βλέποντας εικόνες. Τις βλέπω στο δρόμο, στα όνειρα μου, λίγο προτού κοιμηθώ. Έχω πάντα τις πιο καλές ιδέες τότε. Τις ιδέες μου τις παίρνω από τον δρόμο, τα νέα παιδιά, τα μπαρ, τα θέατρα…»
Η Λουκία είναι δημιουργός, θαυματοποιός, σκηνοθέτης, ψυχολόγος, θεραπεύει πληγές. Τις δικές μας πληγές. Τις επουλώνει. Φοράς το ρούχο της και νιώθεις έτοιμη να αντιμετωπίσεις τα πάντα. Είναι η στιγμή που θα μιλήσει για την έλλειψη τρυφερότητας, που συναντάμε στη μόδα, στη ζωή, στη μουσική. «Δεν μπορώ να αντιμετωπίσω χωρίς τρυφερότητα τίποτα στη ζωή μου. Προσπαθώ να βλέπω τα πάντα με τρυφερότητα».
Η Λουκία είναι και τρυφερή, φτιάχνει τρυφερά φορέματα με δυναμισμό, αφηγείται τρυφερές ιστορίες. Αγαπημένη εποχή; Αυτή του Francis Scott Fitzgerald. Για τον δυναμισμό, τη θηλυκότητα, το στιλ, το θράσος, το χιούμορ, όπως θα πει…
Και η ίδια; Τι επιλέγει από τη μόδα; «Εγώ δεν ντύνομαι όπως σχεδιάζω. Ντύνομαι με ό,τι βρω μπροστά μου». Αν έχει αλλάξει η ίδια; «Ευτυχώς που αλλάζουμε οι άνθρωποι. Εκείνο που δεν αλλάζω ποτέ είναι οι φίλοι μου, οι φίλες μου… Εκεί έχω κάνει τη μεγαλύτερη επένδυση της ζωής μου. Και εκεί δεν χρειάζεται αλλαγές.»
Η Λουκία σκηνοθετεί και αφηγείται χρυσές, γκρι, ασπρόμαυρες, ανάγλυφες ιστορίες, διαβάζει βιβλία, και τα ξαναδιαβάζει, βλέπει ταινίες, ζει στην πόλη, στην Αθήνα… Και στην Εύβοια. Συναντηθήκαμε πριν από λίγες ημέρες, στο ατελιέ της αυτή τη φορά, για να μιλήσουμε για Ιστορίες Μόδας, ένα ντοκιμαντέρ για την ιστορία της ελληνικής μόδας που θα προβληθεί στην ΕΡΤ: Μελίνα, Γλυκό Πουλί της Νιότης, η αγάπη της για τον χειμώνα και τα παλτό, το μίνιμαλ και το μπαρόκ, η ομοιομορφία και ο μιμητισμός του σήμερα, τα «εγκλήματα» στο θέατρο και στη μόδα, οι ήρωες, δηλαδή, τα παιδιά που συντηρούν σήμερα ατελιέ στην Ελλάδα…
Η Λουκία είναι μια σύγχρονη ηρωίδα, ανήσυχη, αέρινη, ολόκληρη η ιστορία της ελληνικής μόδας, το παρελθόν, το παρόν, το μέλλον. Δυναμική, εύθραυστη και πολύχρωμη σαν τη συλλογή ποτηριών της, με πλισαρίσματα, διαφάνειες, μαύρα πέπλα, κορδέλες, ρούχα οριγκάμι, νυφικά και σακάκια φτιαγμένα σαν από χαρτί, υφασμάτινα μωσαϊκά, ζωντανά, oργανικά patchworks, φορέματα, πανωφόρια, που θα μπορούσαν να φορεθούν μέσα έξω.
Κι αν μιλούσαν τα ρούχα της; Θα μιλούσε πρώτο το μικρό μαύρο φόρεμα της Λουκίας. Σαν αυτό που φοράω σήμερα. Δεν φωνάζει Λουκία. Ψιθυρίζει Λουκία. Και μας αρέσει τόσο πολύ όταν η μόδα ψιθυρίζει, δεν διεκδικεί likes, φοράει Λουκία με μπαλαρίνες, Λουκία με ψηλοτάκουνα μποτάκια, Λουκία στο Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνα. Με αυτό ακριβώς το φόρεμα θα ήθελα να πάω στις μητροπόλεις μόδας και όταν με ρωτήσουν τι φοράω… Να πω Λουκία… Ολόκληρη η ιστορία της ελληνικής μόδας σε ένα φόρεμα. Μαύρο, φουτουριστικό, απλό, εκλεπτυσμένο, μυστηριώδες, με πτυχώσεις του σήμερα. Τίποτα που προκαλεί. Έτσι για αλλαγή. Ποίηση που φοριέται. Και τρέχει. Στην πόλη ή στην εξοχή; Χειμώνα ή καλοκαίρι; Οπουδήποτε, αρκεί να μπορούμε να δούμε τα ίδια όνειρα.
Mελαγχολία, γκρίζο τοπίο. H ζωή είναι αλλού, η ζωή είναι ωραία αλλά για λίγους, η καθημερινότητα κοστίζει πολύ ακριβά. Aυλαία για την τέταρτη δεκαετία του αιώνα, με ολοένα και πιο απαισιόδοξα μηνύματα. Ποια πολυτέλεια και ποιος εκσυγχρονισμός, σε μια χώρα που δυσκολεύεται να ταΐσει τα παιδιά της, σε μια Aθήνα με τόσους άνεργους που σκέφτεται να ιδρύσει συσσίτια, σε μια δεκαετία απαγορευτικής ακρίβειας;
H χρυσή λίρα χάνει το… χρώμα της και ο τιμάριθμος την επαφή του με τα γήινα... Για να εξασφαλιστούν πόροι για τα συσσίτια, προτάθηκε στους καπνιστές να βοηθήσουν αγοράζοντας το πακέτο στην ίδια τιμή με λιγότερα τσιγάρα. H εναλλακτική λύση; Eβδομαδιαίο δημοτικό λαχείο υπέρ των ανέργων.
Eυτυχώς που υπάρχει το Πατριωτικό Ίδρυμα, και πολλές ευαισθητοποιημένες Aθηναίες μαζεύουν τα χρυσαφιά περικαλύμματα των τσιγάρων για να το ενισχύσουν. H αγορανομία επιβάλλει στους εστιάτορες να αυξήσουν λιγάκι τις μερίδες τους και να προσθέσουν λίγο αλατοπίπερο στη ζωή όλων.
Mε την οικονομική κρίση μειώνονται τα έργα, οι γάμοι, ακόμη και η κίνηση στους δρόμους. Πάνε τα ομπρελίνα και οι περιποιήσεις. Tα λούσα και οι επιδείξεις πάνε περίπατο.
Aντίο, χοροεσπερίδες και διασκεδάσεις. Σαν κάποιος να έκλεισε ξαφνικά το γραμμόφωνο. Mόνο στα γαλατάδικα μπορεί να ψυχαγωγηθεί κανείς ― και, οι πιο προνομιούχοι, στα κουτούκια. Σκέψεις να απαγορευθεί η εισαγωγή γραμμοφώνων, ραδιοφώνων και κινηματογραφικών ταινιών… Eυτυχώς, η ιδέα γρήγορα εγκαταλείπεται. Ποια θα ήταν η μελωδία της δεκαετίας χωρίς ραδιόφωνα;
Eποχή απαγορεύσεων και περικοπών. H γυναίκα πρέπει να αφήσει τις ασχολίες της και να επιστρέψει στο σπίτι. Tην κατηγορούν για αμέλεια, εγκατάλειψη της οικογένειας, μερίδιο στην ευθύνη για την ανεργία. Kλείνουν τη γυναίκα στο σπίτι με τα εργόχειρα για να ξαναβρεί ο άνδρας δουλειά στα καταστήματα και στα γραφεία(!).
Eυτυχώς, υπάρχουν ακόμη οι υπαίθριοι βιβλιοπώλες έξω από την Eθνική Bιβλιοθήκη, για να μαθαίνουμε τι γίνεται στον κόσμο ― έχει και η απομόνωση τα όριά της. Oι Aθηναίοι φοράνε ρεπούμπλικες σαν να θέλουν να κρύψουν την κατήφεια και τη μιζέρια τους.
Στα τέλη της δεκαετίας οι γυναίκες πετούν τις κάλτσες τους. Eμφανίζονται πρώτη φορά με γυμνά πόδια. Oι άντρες, τις ζεστές μέρες φορούν πουκάμισο χωρίς γραβάτα ή παπιγιόν. Eίναι η εποχή της μοδίστρας και του κινηματογράφου. Tο όνειρο ζωντανεύει με πατρόν.
Tο πρώτο αυτόματο τηλέφωνο για το κοινό εμφανίζεται στα μέσα της δεκαετίας. Ξέρουμε ότι το 1935 ο πληθυσμός της Aθήνας πλησίαζε τις 441.000. Δεν ξέρουμε πόσοι έκαναν καντάδα στις αγαπημένες τους… Στη Nεάπολη, πάντως, η καντάδα ήταν τρόπος ζωής, φωνές και γέλια μετά τα μεσάνυχτα, παντζούρια που έτριζαν, μπουγέλα σε ελεύθερη πτώση…
Aς κρατήσουμε μερικές πολύχρωμες εικόνες από τη δεκαετία του ’30: την πιάτσα με τους αμαξάδες στην πλατεία Συντάγματος, την οδό Δημοκρίτου το 1939 με πρόβατα, τις μαθητικές επιδείξεις στο Στάδιο, τα πλατσουρίσματα στην κολυμβητική δεξαμενή του δήμου, στη γωνία Πατησίων και Aλεξάνδρας… Kαι μια αναμνηστική φωτογραφία για το τέλος: η γαμήλια οικογενειακή φωτογραφία, με το καναρίνι στο πλάνο, και όλο το σόι. Έτος 1938. Tότε που οι γάμοι γίνονταν στα σπίτια. Συχνά με δανεικό νυφικό.
Aυτή η ανήσυχη δεκαετία δεν θα μπορούσε να είναι πολύχρωμη. Tο 1921 ήταν χρονιά δύσκολη για την Eλλάδα, σαν οιωνός της καταστροφής που ερχόταν. O τρίτος μεγάλος σταθμός του αιώνα είναι ασπρόμαυρος. H δραχμή περνά δύσκολες ώρες, όμως η καθημερινότητα τρέχει με 80 χιλιόμετρα την ώρα, καθώς τα αυτοκίνητα γίνονται όλο και πιο πολλά, όλο και πιο ενοχλητικά. Aνοιχτά και χρηστικά, με μεταλλικές ζάντες πια και όχι ξύλινες και επώνυμα – Renault, Benz, Rolls–Royce. Tα κλάξον τους συναγωνίζονται τις κόρνες των λεωφορείων, που γύρω στο 1920 κάνουν τα πρώτα τους παρθενικά δρομολόγια. Kυκλοφοριακός πονοκέφαλος στα Xαυτεία.
Eυτυχώς υπάρχουν τα «όργανα της τάξεως», με τις σκουρόχρωμες στολές τους. H επίσημη τελετή και η πρώτη εμφάνιση της Aστυνομίας Πόλεων στην Aθήνα γίνεται το 1925, με βροχή και κρύο. H Aθήνα μεταμορφώνεται, αποκτά παλμό, κίνηση, βουή, πλήθος. Oι άντρες απαλλάσσονται από το μουστάκι και αποχωρίζονται για λίγο τη μόδα «τάνγκο» της προηγούμενης δεκαετίας. Στο «Kουρείον Mποτσαράκου» δεν προλαβαίνουν να ακονίζουν τις λεπίδες.
Oι γυναίκες κρύβουν τις κουάφ τους σε καπέλα και το 1924 γεννιέται το γυναικείο κίνημα. Mια δεκαετία μελωδική, χορευτική, με άρωμα γυναίκας. H Iσιδώρα Nτάνκαν και η Eύα Σικελιανού αφήνουν την αύρα τους.
Tο 1926 κάνουν την εμφάνιση τους κάτι μαγικά κουτιά, που τα είπαν και ασύρματα τηλέφωνα. Eίναι τα πρώτα ραδιόφωνα – για λίγους και εκλεκτούς… Όσοι δεν μπορούν να τ’ αποκτήσουν, χαζεύουν τις διαφημίσεις του Mεγάλου Λαϊκού Λαχείου.
Tο ’20 η Kοκό Σανέλ είναι η πρώτη γυναίκα που φοράει παντελόνι, που κόβει κοντά τα μαλλιά της, που εγκαινιάζει τη βασιλεία του «μικρού μαύρου φορέματος» στη γυναικεία γκαρνταρόμπα, που ρισκάρει: «Πούλησα στις γυναίκες έναν άνεμο ελευθερίας».
Σίγουρα οι καλλονές της εποχής που πήραν μέρος στα καλλιστεία στην Kοκκινιά το 1929 δεν φορούσαν Σανέλ… Ωστόσο οι Eλληνίδες ντύνονται μοντέρνα, βάφονται, εξελίσσονται σε «προνομιακά θηλυκά». «O ρόλος της φούστας», γράφει ο Zαχαρίας Παπαντωνίου, « έχει περιορισθή εις το ελάχιστον, ενώ έφθασεν εις το μέγιστον ο ρόλος του στολισμού. Tο έργον της βαφής το συνεπλήρωσαν τα κοντά μαλλιά, διότι και αυτά εμεγάλωσαν τον γενικόν τύπον και περιώρισαν εις το ελάχιστον, αν δεν κατήργησαν, την ατομικότητα της γυναίκας. Oι κουρεμένες γυναίκες είναι ένα και το ίδιο έντυπον εις μυριάδας αντιτύπων».
Tο 1927 φέρνει μαζί και την «επίδειξιν κνημών», μετά το κυνηγητό της κοντής φούστας που είχε εξαπολύσει την προηγούμενη χρονιά η αστυνομία. O Θεόδωρος Πάγκαλος απαγορεύει στις γυναίκες να κοντύνουν τις φούστες τους άνω των 30 εκατοστών από το έδαφος, με «θύμα» το Xριστινάκι, που συνελήφθη επειδή φόρεσε «μίνι» φούστα. Πόσο μίνι; Tέσσερα δάκτυλα κάτω απ’ το γόνατο.
Mια «νέα» γυναίκα, τολμηρή, διεκδικητική, εμφανίζεται στον κοινωνικό και εργασιακό στίβο. Έχει ανακαλυφθεί η περμανάντ, ο φεμινισμός φουντώνει στην Eυρώπη.
Tο είκοσι βρήκε τις γυναίκες αποφασισμένες να απελευθερωθούν, να διασκεδάσουν, να χορέψουν τσάρλεστον – όσο υπήρχαν ακόμη διαθέσιμοι καβαλιέροι. O μεγάλος πόλεμος ξανάρχιζε πριν καλά καλά τελειώσει...
Οι ημερολογιακές σημειώσεις μυρίζουν μπαρούτι. Μουντές σελίδες για μια δεκαετία οραμάτων, έκρηξης, πολεμικού πυρετού, εμφύλιου διχασμού, ανατροπών και εμπάθειας, που θα σφραγίσουν το πέρασμά της. Οι ασπρόμαυρες -θαρρείς κιτρινισμένες από το δέος- φωτογραφίες απηχούν την ατμόσφαιρα των καιρών. Η καθημερινότητα -όση απέμεινε κι επέμενε- αποκαλύπτεται μέσα από τα στολίδια της παλιάς Αθήνας, το σαβουάρ βιβρ, τις ιπποτικές υποκλίσεις και τα χειροφιλήματα, τα ολοζώντανα μπουκέτα των ωραίων κοριτσιών, των ντεμπιντάντ που -παρά το διχασμό, τις συνταγματικές ανατροπές, τις βασιλικές διαδοχές- επιμένουν να βολτάρουν ανέμελα στο Σύνταγμα, στην Ομόνοια, στο Βασιλικό Κήπο - που αργότερα θα γίνει Εθνικός...
Εποχή αποθέωσης των αντιθέσεων. Την ώρα που οι λιγοστές ντεκαποτάμπλ κούρσες ανεβοκατεβαίνουν την Πανεπιστημίου -σκονισμένη και διπλής κατευθύνσεως, όπως όλοι οι αθηναϊκοί δρόμοι-, ο πλανόδιος γαλατάς με τις κατσίκες κάνει «διανομή γάλακτος κατ’ οίκον» δυο στενά πιο πέρα. Δεκτές και οι τηλεφωνικές παραγγελίες. Η χώρα ενδιαφέρεται να ενσωματώσει τις καινοτομίες.
Κάτι που ισχύει και ενδυματολογικά. Το ταγιέρ των κυριών αποκτά τσέπες, γίνεται πιο αυστηρό, σχεδόν ανδρικό, «προσδίδον μίαν χαριτωμένην αφέλειαν», για να «ανεβαίνει» με άνεση στο τραμ -το κυριότερο μέσο μαζικής μεταφοράς- και για να μάθει τα βήματα «του νέου χορού ταγκό, όστις ήδη εξετρέλλανε τας Παρισινάς». Οι κύριοι γυρίζουν το ρεβέρ του παντελονιού τους για να μη λασπωθεί - και το ρεβέρ μένει γυρισμένο. Μπορούν να ζήσουν και χωρίς χορευτικές φιγούρες... Δεν αποχωρίζονται εύκολα τα μπαστούνια τους, ούτε τα γυαλιά και το κομπολόι.
Το 1910 εμφανίζονται και στην Ελλάδα οι «μονυελοφορούντες» κύριοι με μονόκλ. Όσο για τις κυρίες, η κοκεταρία δεν τους επιτρέπει να φορέσουν γυαλιά, ακόμη κι αν δεν βλέπουν καθόλου. Τι να δουν; Το «αριστοκρατικόν» και αραιοκατοικημένο Κολωνάκι, τον ανήφορο προς τα μποστάνια και την Κηφισιά σαν ένα απέραντο πάρκο, την Πλατεία Συντάγματος, τόπο συνάθροισης των γραφικότερων τύπων της Αθήνας.
Ο πόλεμος, πόλεμος αλλά και τα ιατρεία καλλονής, που θεραπεύουν ατέλειες του σώματος, και ο καλλωπισμός, απαραίτητα στοιχεία βιοτικής μέριμνας. Το καπέλο, «γαρνιρισμένον με εκλεκτά άνθη ή πτερά διά τις κυρίες», αυστηρό και γκρίζο «διά τους κυρίους», όπως μαρτυρούν τα φιγουρίνια στο περιοδικό «Μόδα», στην «Εφημερίδα των κυριών», στον «Οικογενειακό Αστέρα».
Εικόνες από το Παρθεναγωγείον, το Λύκειο Ελληνίδων, τη Σχολή Χιλλ, από ευαγείς συλλόγους, χαρτοπαικτικές λέσχες, κέντρα διασκεδάσεως, οικοκυρικές σχολές, από τις πλαζ με τα «μπεν μιξτ», δίνουν μια αισιόδοξη νότα. Οι γαλλικές ή γαλλίζουσες λέξεις αποτελούν κώδικα αναγνώρισης της καλής κοινωνίας: μαμζέλ, μερσί, ορεβουάρ.
Ακούγεται για πρώτη φορά η λέξη νεωτερισμός. Η «νέα» σιλουέτα, το «νέο» μικρό καπέλο με φτερά, τα «νέα» τρίκοφτα που συνδυάζονται με ταγιέρ, το «νέο» φόρεμα σαν χιτώνας, ο «νέος» νόμος της φούστας.
Οι μικρές και οι μεγάλες επαναστάσεις γεννιούνται πάντα στο δρόμο. Στα καταστήματα «γυναικείας αμφιέσεως» ο γυναικόκοσμος χαζεύει τις τελευταίες «κρεασιόν», τη διακόσμηση στο κατάστημα «ομβρελλών», το υποδηματοποιείο του Μπέη, τα μεγάλα καταστήματα των αδερφών Λαμπροπούλου, του Δραγώνα στην οδό Αιόλου, το πιλοποιείο του Σινάνη...
Οι πόλεμοι -δύο βαλκανικοί κι ένας παγκόσμιος, όχι και λίγοι- φέρνουν τα πάνω κάτω. Οι γυναίκες, αφού έμαθαν να διαβάζουν, να ντύνονται και να καλλωπίζονται, τώρα βγαίνουν στην αγορά εργασίας. Η Καλλιόπη αγοράζει κασελάκι λούστρου, η δεσποινίδα Πόπη Έρικσον εκπαιδεύει τις Αθηναίες τηλεφωνήτριες, το 1915 εμφανίζονται οι πρώτες δακτυλογράφοι, οι εισπραχτόρισσες στα τραμ - όχι ιδιαίτερα νέες, ούτε εμφανίσιμες, για ευνόητους λόγους. Επόμενη στάση, η δεκαετία των στάσεων και των επαναστάσεων. Το Είκοσι...
Στα πρώτα χρόνια του αιώνα, η μικρή Αθήνα ονειρευόταν το μέλλον της. Η αύρα της έχει αφήσει τα χνάρια της σε μπαούλα, σε κοριτσίστικα λευκώματα και κιτρινισμένα σημειωματάρια. Μια γκαρνταρόμπα από τις ημέρες που φυλλορρόησαν και «παρήλθον», μια ιστορία με ράφτρες, κοπελούδες, κρυφές ματιές, ανομολόγητους έρωτες, κοινωνική ετικέτα. Μα, πίσω απ’ όλα αυτά, η ρομαντική Αθήνα μετρούσε μέρα τη μέρα τη ζωή της.
Με τα πρώτα αυτοκίνητα, τα ιππήλατα τραμ, τις λατέρνες. Είναι η εποχή που τα παιδιά πηγαίνουν στο σχολείο με τα πόδια, η δεκαετία των «πρώτων» Αθηναίων καλλονών, που ανασήκωναν τον ποδόγυρο για να αποφύγουν τη λάσπη και σκίαζαν το πρόσωπο για να το διατηρήσουν λευκό...
Στις μέρες του Γεωργίου του Α΄, η Αθήνα, δίχως να το ξέρει, ζει το τελευταίο γαλήνιο κεφάλαιο της ιστορίας της πριν από τους πολέμους. Για τα ευρωπαϊκά δεδομένα είναι πόλη «επαρχιακή», οι πάντες γνωρίζουν τους πάντες, καπέλα ανασηκώνονται σε αλλεπάλληλες χαιρετούρες, οι πλανόδιοι διαλαλούν την πραμάτεια τους. Είναι μια χαριτωμένη πολιτεία, με λίγες υποδομές, μεγάλες φιλοδοξίες, μια φραγκολεβαντίνο αστή και μια ανατολίτισσα ευρωπαία. Ήδη από το 1900, οι πιο εύποροι Αθηναίοι κυκλοφορούσαν με τα πρώτα αυτοκίνητα που φόβιζαν τα άλογα και τους διαβάτες, αλλά προξενούσαν βλέμματα ζήλιας και θαυμασμού.
Το 1902 ο ατμοκίνητος σιδηρόδρομος γίνεται ηλεκτροκίνητος. Το 1907 ηλεκτροφωτίζονται οι πλατείες Ομόνοιας και Συντάγματος και κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας. Ένα χρόνο αργότερα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα ηλεκτρικά τραμ. Τότε λειτουργεί και το πρώτο τηλεφωνικό κέντρο της Αθήνας με 200 όλους κι όλους συνδρομητές.
Οι... νεωτερισμοί που εισβάλλουν από την Ευρώπη, σκανδαλίζουν. Παρ’ όλα αυτά οι κομψευόμενες Αθηναίες επιδεικνύουν τις καπελίνες και τα παρασόλια τους, τα μακριά φορέματα και τη σφιχτή μέση-δαχτυλίδι, στου «Γιαννάκη» και στο «Ντορέ». Οι συνοδοί τους, οι Αθηναίοι δανδήδες, όταν δεν ήταν ένστολοι, φορούσαν εξίσου... άβολα ρούχα: ριγωτό παντελόνι, καλτσοδέτες, ψηλό κολάρο, γιλέκο με χρυσή αλυσίδα, μπρελόκ με φωτογραφία, γκέτες, ημίψηλο καπέλο, μπαστούνι. Και οβάλ γυαλιά «pince-nez».
Η μόδα ήταν προνόμιο των λίγων ευκατάστατων αστών. Οι περισσότεροι βολεύονταν όπως-όπως. Μεταποιήσεις, αποφόρια, δανεικά, ενοικιαζόμενα κοστούμια. Τα φιγουρίνια από το Παρίσι τα κορνίζωναν στα ραφεία, αλλά ποιος είχε μυαλό και χρήματα για τέτοια; Η Ελλάδα, απομονωμένη από την Ευρώπη, ζούσε περισσότερο με το όνειρο της Δύσης παρά με τα αξεσουάρ της.
Εκείνα τα χρόνια, η γυναίκα στην Ευρώπη άρχιζε να ψελλίζει τα πρώτα αποχαιρετιστήρια λόγια στον στενό δυνάστη της, τον κορσέ! Στην Ελλάδα φθάνει μόνο ο απόηχος, μακρινός και αυτός. Λίγες Αθηναίες ταξίδευαν τότε στη Δυτική Ευρώπη. Η επαφή με το εξωτερικό διατηρείτο συχνά μέσα από συγγενείς στην Πόλη ή την Αλεξάνδρεια.
Στη Δύση το 1900 σημειώνεται η έκρηξη της υψηλής ραπτικής η οποία στην Ελλάδα δεν έγινε και τόσο αισθητή. Ο Πολ Πουαρέ ήταν ο σχεδιαστής που απελευθέρωσε το γυναικείο σώμα.
Η μικρή, συντηρητική Αθήνα ψυχανεμιζόταν τις αλλαγές, αλλά δίσταζε να τις υιοθετήσει. Στις πρώτες αμήχανες διαφημίσεις της εποχής, διαβάζουμε, ωστόσο. για τα «ωραιώτερα παριζιάνικα μοδέλλα» στον οίκο Κοντούζογλου στην Κλειτίου 6, και τα πιο σικ καπέλα: «μία επίσκεψις θα σας καταπλήξη».
Μεγάλα καπέλα άρχισαν να εμφανίζονται στους δρόμους της Αθήνας και ονομαστή έχει μείνει η promenade στη λεωφόρο Αμαλίας, κάτω από την αλέα με τις αγριοπιπεριές. Χρειαζόταν, όμως, προσοχή. Ήταν μεγάλη προσβολή να πουν μια κοπέλα «φτιασιδωμένη». Οι Ελληνίδες έψαχναν τρόπο για να κοκκινίσουν τα μάγουλά τους, να προμηθευτούν πούδρα από ρυζάλευρο...
Οι καλλονές της εποχής έχουν διασωθεί σε οικογενειακά λευκώματα από χοντρό χαρτόνι και αποξηραμένα άνθη απ' τις αυλές της Αθήνας. Κοιτάζουν το φακό με συστολή και φιλαρέσκεια μαζί, σαν να προκαλούν το χρόνο να τρέξει πιο γρήγορα αλλά να τις αφήσει ανέγγιχτες. Έμεινε μονάχα μια γλυκιά μελαγχολία. Να πέρασαν άραγε καλά;
Στον φούρνο βρήκαν ήδη τρόπο. Δεν κόβουν απόδειξη και τελείωσε η ιστορία. Μάλλον δεν έκοβαν ποτέ. Γιατί όταν το ψωμί στοιχίζει 95 λεπτά, και ακόμη και η μπαγκέτα ή η μαργαρίτα αποτελεί είδος πολυτελείας, ποιος θέλει να δίνει επιπλέον 4 λεπτά για τη σακούλα;
Στο σούπερμαρκετ οι ταμίες έχουν μείνει έκπληκτες. Κανένα παράπονο, απλώς πρέπει να έχει κανείς μαθηματικό μυαλό για να μπορεί να απαντήσει τη στιγμή που έχει μόλις αδειάσει το καρότσι στον ιμάντα, για να υπολογίσει πόσες πλαστικές σακούλες θα χρειαστεί για να χωρέσουν όλα τα πράγματα.
Στο μπακάλικο της γειτονιάς φεύγεις αγκαλιά με μια χάρτινη σακούλα, στην οποία, συνυπάρχουν οι μπανάνες με τις σερβιέτες.
Νέες συνήθειες; Μακάρι. Να αρχίσουμε να κυκλοφορούμε όλοι με χάρτινες σακούλες, υπερμεγέθεις τσάντες που χωρούν τα πάντα, για να γεμίζουμε και να αδειάζουμε, να κουβαλάμε, να αντέχουμε, να προσέχουμε, να φροντίζουμε, το περιβάλλον, εμάς, την οικονομία, το τώρα, το μετά.
Το μέτρο με το κάπνισμα απέτυχε. Καπνίζουν όλοι, παντού, φυσούν πάνω σου τον καπνό. Αν δεν γίνει κάτι δραστικό, οι άκαπνοι θα συνεχίσουμε να ξεφυσάμε. Οι λίγοι. Και να εισπνέουμε νικοτίνη, ό,τι καπνίζει, ό,τι ατμίζει.
Με το πλαστικό, υπάρχει ελπίδα. Τουλάχιστον θα σταματήσουμε να βλέπουμε όλους όσους συνήθιζαν να χώνουν και καμιά 15αριά πλαστικές σακούλες με τα ψώνια τους στο φινάλε, με τη λογική, τζάμπα είναι, πάρε να έχεις. Και μετά θα τις έστηναν στην άμμο στις ερημικές παραλίες μαζί με τα αντίσκηνα. Και θα τις βρίσκαμε μετά κολυμπώντας στο νησί. Η χαρτοσακούλα είναι και πιο κομψή. Πιο όμορφη σίγουρα. Και δεν ξέρει κολύμπι.
Ιανουάριος είναι...
Ο μήνας που δεν θέλεις να ξεστολίσεις το δέντρο, αρνείσαι να πεις γεια στα λευκά γένια και το παραμύθι, θέλεις να το ζήσεις ξανά και ξανά. Ειδικά τώρα που πέρασε όλο αυτό...
Κρατάς τα λαμπάκια. Χωρίς να τρεμοσβήνουν αυτή τη φορά. Πλαισιώνουν τον καθρέφτη, χορεύουν νωχελικά, σε υποδέχονται μόλις νυχτώσεις.
Ιανουάριος είναι ο μήνας που τρως σα να μην υπάρχει αύριο.
Ξαναγράφεσαι στο γυμναστήριο, συναντάς τους ίδιους ανθρώπους, ενοχικά, σιωπηλά, συνένοχοι στο ίδιο παρκέ.
Δίνεις υποσχέσεις. Αυτολογοκρίνεσαι. Αλλάζεις τη σειρά.
Πετάς, χαρίζεις, διώχνεις βάρη, σημειώνεις με μανία, οργανώνεις, κοιμάσαι, τρως, πίνεις, τρως, κοιμάσαι, ξυπνάς.
Ξύπνησες; Πέρασες καλά; Σου έτυχε το φλουρί φέτος; Oύτε φέτος; Έφαγες περισσότερα μελομακάρονα ή κουραμπιέδες; Είπες σε αγαπώ; Έκανες ευχή (από μέσα σου) στην αλλαγή του χρόνου; Είδες πυροτεχνήματα; Στον ουρανό; Και μέσα σου; 2018. Το μπερδεύουμε ακόμη, θα μας πάρει λίγες ημέρες (ή μήνες) να το συνηθίσουμε κι αυτό. Νωρίς είναι ακόμη. Ιανουάριος... Ρομπότ ξανά. Με καρδιά και μάτια ανοιχτά.
Θεσσαλονίκη. Μια σφαίρα στην ρυτιδιασμένη παλάμη του ενός παππού μου, ένα χέρι δουλεμένο, σμιλεμένο, δυνατό. Πρώτη εικόνα. Η δεύτερη εικόνα, στην Ξάνθη. Ο άλλος παππούς, ο αξιωματικός, γεμάτος αλβανικά, εμφυλιακά, μεσανατολίτικα τραύματα, και μνήμες από χαμένους φίλους και συναδέλφους του, έχει να δει τους δικούς του εφτά χρόνια. Τρίτη εικόνα: Ο μπαμπάς μου, καχεκτικός από τα φάρμακα της ελονοσίας, με κοντό παντελονάκι και πόδια καλαμάκια, περιμένει στη σειρά για το κατσαμάκι της ημέρας (κρέμα καλαμποκιού). Για όλη την οικογένεια, με τα επιταγμένα από τους κατακτητές Βούλγαρους, εστιατόρια της. Ευτυχώς είναι όμορφος, ευγενικός, καθαρός, απαιτητικός και το κατσαρολάκι δεν μένει ποτέ άδειο…
Ιστορίες, μαρτυρίες, ντοκουμέντα, περιγραφές παράλληλα με το ξεφύλλισμα του οικογενειακού άλμπουμ, oι παππούδες, ο πατέρας-παιδάκι του πολέμου, όλοι ήρωες στα μάτια μου, έχουν ζήσει, έχουν δει, έχουν νιώσει, κι έχουν καρδιοχτυπήσει, για όσα έχω κλάψει, έχω πονέσει, έχω ανατριχιάσει, κλείνοντας τα μάτια μου, μόνο στα βιβλία, στις σειρές, στις ταινίες. Αυτό σημαίνει το 40 για μένα.
Η χειρότερη δεκαετία στη νεότερη, ελληνική ιστορία. Πόλεμος, απελευθέρωση, πόνος, εμφύλιος, κοινωνικές αντιθέσεις, πολιτικοί και άλλοι αποκλεισμοί. Επώδυνα συνταγματικά θέματα, μια κομματική διαμάχη αδιάλλακτη, μαζί με την κυβερνητική αστάθεια και τις αποδιοργανωτικές αλλοδαπές επιδράσεις θα δεσμεύσουν για καιρό τα μελλούμενα.
Η δεκαετία των πολέμων, της κατοχής και του εμφυλίου σπαραγμού. Οι ήρωες που πολέμησαν σαν Έλληνες, κατά τον Γουίνστον Τσόρτσιλ, με ένα μεγάλο, δυσβάσταχτο τίμημα. Κόσμος χάνεται, σκοτώνεται, λεηλατείται, πεθαίνει από την πείνα και τις κακουχίες.
Σκιά. Και φως; Μικρές ηλιαχτίδες. Και η καθημερινότητα; Πόσο επηρεάζεται από τις σειρήνες του πολέμου; Η ιστορία γράφεται κάθε φορά από διαφορετική οπτική, ίσως είναι καλύτερα να μεταφράζουμε εικόνες, αναμνήσεις, μαρτυρίες, ένστικτο, για να συνοψίσουμε την ιστορική δεκαετία που γύρισε την Ελλάδα πίσω, λαβωμένη, σε μια παγκόσμια κοινότητα με παράλληλη αιμορραγία.
Αποτυπώματα ζωής. Και απομεινάρια χιλιάδων ελπίδων και υπάρξεων που απωλέστηκαν στον χρόνο. Παραμένουν τα ταμπού. Και τα άγνωστα κεφάλαια. Τα ένοχα μυστικά. Το παρελθόν. Οι «πόλεμοι της μνήμης». Και της επιλεκτικής αμνησίας.
Και κάπου εκεί οι πρωταγωνιστές της σιωπής ή της λήθης. Τα θύματα, οι βετεράνοι, οι γενοκτόνοι… Συγκρούσεις, διαμάχες με ερμηνείες και εξηγήσεις που τους βολεύουν. Τίτλοι αρχής και τέλους. Βουβό σάουντρακ. Ο ήχος του όπλων. Ποιες 4 Εποχές; Ποια άνοιξη; Ποιο καλοκαίρι; Ένας ατέλειωτος χειμώνας.
Η Ελλάδα αλλάζει, επαναδιαμορφώνεται, μαζί με την ελληνική κοινωνία, συγκροτείται, αποδομείται και ανασυντίθεται, διεκδικώντας μια καινούργια θέση στοην χάρτη. Και η επωδός; Ποιες οι επιπτώσεις του πολέμου στην ιστορία και τις στατιστικές; Θόρυβος και σιωπή. Θυελλώδεις άνεμοι και άπνοια.
Το σκηνικό της καθημερινότητας αλλάζει, η αγορά μουδιασμένη, διαλυμένη, σε αποσύνθεση, στο περίπτερο της γειτονιάς βρίσκει κανείς από χαλκομανίες μέχρι «τηλέφωνο διά το κοινόν». Τα παιδιά, πάντα ευρηματικά, κλέβουν αβγά από τις κότες της γειτονιάς, για να τα ανταλλάξουν με χαλκομανίες. Πόλεμος και στο σπίτι μετά τις παράπλευρες απώλειες.
Τα κορίτσια ετοιμάζουν την προίκα τους, με εργόχειρα με κλωστές Πεταλούδα και Κιθάρα, βάφονται με καλλυντικά Το Καλόν, εκείνοι που κάνουν χρυσές δουλειές είναι οι πλανόδιοι πωλητές ειδών προικός. Στις γειτονιές.
Η μόδα αργεί να φτάσει. Ποιές τάσεις; Ποιο New Look του Κριστιάν Ντιόρ; O κόσμος καίγεται, στην κυριολεξία. Στην Ελλάδα είναι δύσκολο να βρεθούν υφάσματα, η μεταποίηση είναι ο μοναδικός τρόπος να αξιοποιηθούν απλά, κλασικά, λειτουργικά ρούχα που δεν κραυγάζουν, ούτε εκθέτουν, συμβαδίζουν με τις αποχρώσεις της εποχής. Γκρι, μαύρα, λευκά, για την ανακωχή. Και την ελπίδα.
Οι άνδρες φορούν τη στολή της κοινωνικής ανημπόριας... Οι γυναίκες, πάντα πιο αισιόδοξες, κοκέτες στα συντρίμια και την αβεβαιότητα, καλύπτουν τον πόνο τους με καπέλα και μπούκλες. Φέρνω στο μυαλό μου την κολόνια της γιαγιάς. Τόσκα, χύμα, λουλουδάτη, ανθισμένη, απέριττη. Άλλωστε τα ρούχα πλένονται στο χέρι με Τρινάλ και στο κρεοπωλείο ο κιμάς κόβεται «παρουσία του πελάτου», οι διαφημίσεις μιλούν για εκλεκτά τρόφιμα, το τέλειον, το ασυναγώνιστον, αρίστη ποιότης…
Επιδιορθώνονται τα ρούχα, η διάθεση, μαζί και οι πόλεις. Η επαρχία μετακομίζει στα μεγάλα αστικά κέντρα, με προορισμό την Αθήνα. Πρώτες αντιπαροχές. Κίτρινα λεωφορεία και τραμ. Φωτεινές επιγραφές για πρώτη φορά. Ραδιόφωνο, προνόμιο των αστών. Το 1946 χρησιμοποιείται ο πρώην, γερμανικός πομπός για να στηθεί το Αθηναϊκό Πρόγραμμα κι έτσι αρχίζουν οι πρώτες εκπομπές. Η πόλη αποκτά δικό της ραδιόφωνο. Ζωή. Με ήχο.
Και διαλείμματα. Σιωπή. Λογοκρισία. Πόλεμος, κατοχή, εμφύλιος, διαλύουν σχολεία, σπίτια, αγωγή. Παιδιά χάνονται, πριν προλάβουν να ενηλικιωθούν. Ο φόβος αγκαλιά με την φτώχεια. Το κατηχητικό ενισχύει τη ψυχή και το μουρουνέλαιο, το σώμα.
Τα παιχνίδια είναι ανύπαρκτα. Τα παιδιά σκαρφίζονται παιχνίδια του νου: κρυφτό, κυνηγητό, αμπάριζα, αυτοσχέδιες μπάλες. Καλάμια γίνονται όπλα, τόξα, βέλη, άλογα. Ας είναι καλά η φαντασία και η επινοητικότητα που γεννάει η ανέχεια. Παιδιά που διαβάζουν με πάθος αστυνομικές περιπέτειες, Ελληνόπουλο και Μάσκα, ακούνε (μαζί με τους γονείς τους), δίσκους 78 στροφών, ελληνικά και αγγλικά τραγούδια, μαθαίνουν τις πρώτες τους αγγλικές λέξεις, μετά το γερμανικό «νάιν».
* Το κείμενο που έγραψα για τα ιστορικά λευκώματα στην Καθημερινή δημοσιεύεται στο λεύκωμα Ελλάδα, 20ος αιώνας, 1940-1950, Β' Τόμος.
Είναι η λίστα που διάβαζα πάντα στα περιοδικά της μόδας, τέτοια εποχή, στη γαλλική Vogue, στην τελευταία σελίδα, στην αγγλική, στην αμερικάνικη. Και τώρα που μετράμε αντίστροφα για το τέλος του 2017 και το ξεκίνημα του 2018; Tι αφήνουμε πίσω και τι προσμένουμε; Eγώ πάντως, ξέρω τι θέλω και τι δεν θέλω…
ΙΝ
OUT
